Zakon cysterski wywodzi się z ze starszej wspólnoty benedyktynów. Symbolem tej tradycji jest czarny szkaplerz,natomiast wyróżnikiem nowego nurtu stał się biały habit, stąd cystersi nazywani bywają „białymi mnichami”. Nazwa zakonu - cystersi pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego “cis tertium lapidem” - “za trzecim kamieniem milowym” od umiejscowienia pierwszego klasztoru w Citeaux na szlaku z Chalons do Langres we Francji.
Do Oliwy cystersi sprowadzeni zostali nieprzypadkowo: w okresie w którym fundowano opactwo, był to zakon bardzo prężny, espansywny i mający znaczne osiągnięcia w Europie. Szerzyli kulturę, naukę i wzorce gospodarowania, w tym wysoką kulturę agrarną: uprawiali ziemię, budowali młyny i spichlerze. Specyficzna organizacja zakonu, która w miejsce benedyktyńskiej hierarchii wprowadziła sprawowane centralnie rządy kolektywne z dość dużą swobodą poszczególnych klasztorów, sprzyjała szerzeniu nowych idei. Główną zasadą cystersów było hasło „Ora et labora” („Módl się i pracuj”) - mnisi, oprócz odprawiania liturgii, mieli obowiązek sami się utrzymywać, a więc wytwarzać narzędzia, żywność i odzież, a z czasem zdobyć i utrzymać niezależność gospodarczą.
Opactwo cysterskie działało w Oliwie nieprzerwanie aż do kasaty zakonu przez rząd pruski w 1831.
Cystersi powrócili do Oliwy w 1945 roku. Początkowo chcieli odzyskać dawny klasztorny kościół (wtedy już katedrę), ale biskup Karl Maria Splett polecił konwentowi zająć ewangelicki Kościół Pojednania w Oliwie, przemianowany na kościół Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej. Kościół ten zajmowany przez cystersów do obecnych czasów stał się w 1988 roku kościołem parafialnym. Obecny konwent cysterski w Oliwie nie jest jednak opactwem.
