Kościół św. Jakuba stoi w najwyższym punkcie w starej części Oliwy przy zbiegu ulic Opackiej i Cystersów. Pochodzi z około 1592 roku. Wcześniej mógł istnieć w tym miejscu jeszcze drewniany kościółek z ok. 1300 roku. Wybudo-wany został dla okolicznej ludności.
Kościół św. Jakuba. Widok od strony ul. Opackiej. Po prawej fragment szkoły czerwonej. Pocztówka z około 1915 roku. Zbiory Krzysztofa Gryndera.
W 1577 roku podczas trzykrotnych napadów gdańszczan na dobra klasztorne kościół został spalony a do czasu jego odbudowy posługi kapłańskie odbywały się w kościele klasztornym (Katedrze) prawdopodobnie w miejscu dzisiejszej kaplicy Mariackiej.
Odbudowywano go w latach 1591-1592 za czasów opata Dawida Konarskiego (1589-1616) a w dniu 16 stycznia 1604 roku odbyło się poświęcenie kościoła przez Franciszka Łąskiego (sufragan Włocławski - 1597-1617). Odbudowa jednak nie była staranna, co spowodowało, iż w 1637 roku naprawiono mury grożące zawaleniem. Działo się to za czasów opata Kazimierza Dąbrowskiego (1703-1722) kiedy to kościół mógł być również przebudowywany, na co wskazuje chorągiewka z 1709 roku umieszczona na wieży upamiętniająca również odbudowę (herby i inicjały opatów D. Konarskiego i K. Dąbrowskiego). Za czasów opata Jacka Rybińskiego (1740-1782) przeprowadzane były również prace remontowe, na co wskazuje rokokowy kartusz na wschodnim szczycie. Od dnia 1 października 1831 roku po kasacie klasztoru w kościele odprawiane były nabożeństwa katolickie, a od dnia 14 lutego1833 roku kościół przeszedł pod administrację gminy ewangelickiej.
W dniu 30 listopada 1834 roku odbyło się w nim pierwsze nabożeństwo ewangeliczne. W latach 1879-1882 gmina ewangelicka przeprowadziła gruntowny remont kościoła i wybudowała kruchtę zachodnią.
Widok od ul. Opackiej. Około 1910 roku. Zbiory Krzysztofa Gryndera.
W 1920 roku wybudowany został nowy kościół ewangelicki (budowa w latach 1913-1920, architekt prof. Karl Weber) przy ul. Leśnej, dlatego ostatnie nabo-żeństwo w kościele św. Jakuba odbyło się w dniu 31 października1920 roku.
Ponownie przeznaczony został katolikom w dniu 2 lipca1945 roku. Około roku 1960 przeprowadzona została ponowna konserwacja budowli. Wtedy odsło-nięto najstarsze gotyckie części muru na ścianach zewnętrznych oraz zlikwi-dowano cmentarz. W latach 70 XX wieku kościół znów przechodził renowację. Odsłonięto wówczas łęki i fragmenty fryzu po stronie południowej, a w roku 1974 podczas badań archeologicznych odsłonięto fundamenty. Odkrycia te wskazują, że kościół posiadał niegdyś nawę południową.
Kościół św. Jakuba jest dwunawowy, o długości 28 m, szerokości 10 m, wyso-kości 12 m i liczy sobie 220 metrów kwadratowych. W drzwiach prowadzących do kościoła znajduje się zamek z rokokowym ornamentem. Wewnątrz: roko-kowa ambona wykonana za czasów opata Jacka Rybińskiego; rokokowy konfesjonał; rokokowy zdobiony złoceniami ołtarz wykonany najprawdopodobniej przez braci zakonnych z drugiej połowy XVIII wieku (w górnej części ob-raz przedstawiający Zmartwychwstanie, pod nim na drewnianym kartuszu postacie Adama i Ewy, w nastawie nowoczesna kompozycja, która zastąpiła po ostatnim remoncie obraz przedstawiający Chrystusa z 1853 roku wykonany przez malarza gdańskiego L. Sy.); w kruchcie na północnej ścianie współcze-sna rzeźba Chrystusa na krzyżu; drzwi do zakrystii z okuciem żelaznym z XVIII wieku; w posadzie sześć płyt nagrobnych (cztery z herbami) - od wschodu: Stephan Kroiesky (zm. 1702), Johan von der Lind (zm. 1646) - "króla polskiego najlepszy pułkownik" - herb, obok schodów na chór: płyta z 1640 roku, płyta z 1743 roku, zatarta z herbem, z jeleniem w herbie. We wrześniu 2006 roku zakończono montaż 35 reflektorów oświetlających kościół św. Jakuba. Jest to zakończenie oliwskiej części projektu rozpoczętego w 1999 roku oświetle-niem katedry i pałacu opatów.
Katoliccy proboszczowie kościoła św. Jakuba w latach 1590-1831:
Widok od ul. Cystersów z około 1910 roku. Zbiory Piotra Leżyńskiego.
1. Philipp Adler, 1590-1591
2. Christophorus Paraschinski, 1591
3. Michael Radecki, ksiądz diecezjalny, październik 1591-1593
4. Bartholomaus Bering z Gdańska, 1593-1597
5. dr teol. Zacharias Cultius z Prus Książęcych, 1597-1638
6. Robert von Werden, 1639-1641
7. Gerhardus Nedatius, 1641-1647
8. Michael Gaulius, 1647-1655
9. Augustinus Hofmann, 5 grudnia 1655 do sierpnia 1659, listopad 1660 do listopada 1683
10. Michael Videt, ksiądz diecezjalny, 20 sierpnia 1659 do listopada 1660
11. Andreas Georg Friedrich, listopad 1683 do października 1687
12. Ignatius Becke, też Beck, październik 1687 do października 1688
13. Nicolaus Verlorn, 1693-1701
14. Andreas Steinberg, też Steinenberg, październik 1700 do 1702
15. Antonius Rusiecki, 1702
16. Theophilus Tatter, też Thatter, 1702 do września 1703
17. Gottfried Hoffman, 1703 do września 1706, 1710 do września 1711
18. Kaspar Burchard, wrzesień 1706 do 6 sierpnia 1709
19. Gotthard Wegner, sierpień 1709 do stycznia 1710
20. Tobias Puklinski, kwiecień 1713 do marca 1723
21. Christophorus Tatter, też Matter, 1723 do stycznia 1724, 1733, 1736
22. Kilian Schulz z Bisztynka (Warmia), styczeń 1724 do 3 maja 1752, marzec 1755 do września 1757
23. Albericus Seewald, 7 maja 1752 do marca 1755
24. Placidus Werner, 1757 do 1772
25. Floriam Buch, 1772 do 1774
26. Heronynius Teschner, 1774 do 1782
27. Gabriel Mick, 1782 do 1787
28. Otto Moser, kwiecień 1787 do października 1802
29. Robert Casperson, 1802 do 1804
30. Johannes Bluhm, ostatni mnich zakonu cystersów, 1805 do 27 października 1832
Fasada zachodnia. Około 1910-1915 roku. Zbiory Piotra Leżyńskiego.
Ewangeliccy pastorzy kościoła św. Jakuba i kościoła Pojednania w latach 1834-1945:
1. Adam Emanuel Sadowski, 1834-1865
2. Karl Heinrich Eduard Wachhausen, 1865-1874
3. Hermann Emil Krause, 1874-1883
4. Karl Gustav Hinz, 1884-1893
5. Karl Emil Albert Otto, 1894-1933
6. Johann Vorwerg, 1934-1945
Źródło: Z. Iwicki, Oliwa wczoraj i dziś, Gdańsk 2001, ss. 234, 235
Film o kościele św. Jakuba zrealizowany przez TVPomorska:
